Preloader Image
e-Monki

Zarys historyczno-architektoniczny miasta Mońki

Powstanie miejscowości Mońki, (nazwa Mońki została odnotowana już w 1545 r. Jest to nazwa rodowa od nazwiska Moniek (...). Z pewnością od tej samej podstawy urobiono nazwisko znakomitego kompozytora Stanisława Moniuszki (1818-1872). W języku białoruskim "monja" oznacza brzuch. Prawdopodobnie należy przyjąć, iż na tym terenie podlaskim Mońki są spolszczeniem białoruskiego antroponimu". w: St. Raspond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Ossolineum 1984, s. 233.), wiąże się ściśle z uruchomioną w 1881 roku linią kolejową łączącą Królewiec z Białymstokiem. Pracownicy kolei budując obok stacji kilka budynków mieszkalnych stworzyli w ten sposób niewielką osadę będącą zalążkiem obecnego miasta. Początkowy rozwój Moniek związany był bezpośrednio ze znajdującymi się w odległości 1,5 km (wieś Hornostaje), carskimi koszarami. Stacjonowało tam na przeszło 60 hektarach 2 tysiące żołnierzy carskich z Suzdelskiego pułku piechoty im. gen. Suworowa, który na podstawie dekretu cara Mikołaja I Romanowa z 1872 miał za zadanie wzmacniać pas graniczny Rosji w okolicy Osowca. Komunikację między stacją kolejową, a koszarami zapewniała nie istniejąca już kolejka wąskotorowa. Budynki wojskowe znajdujące się na terenie koszar były wybudowane z materiałów rodzimej produkcji, pochodzących z cegielni Józefa Roszczewskiego, znajdującej się obok koszar, we wspomnianej wcześniej wsi Hornostaje. Cegielnia ta ciesząca się dużym uznaniem w wieku XIX, funkcjonowała jeszcze w latach 50 XX wieku. W roku 1967 została przez ówczesne władze monieckie zamknięta, a następnie zburzona. Pozostałością po carskich wojskach jest po dzień dzisiejszy droga łącząca Mońki i Hornostaje (obecnie ulica Kolejowa), a także budynek dawnego dworca kolejowego (obecnie magazyn) z roku 1905.

Mimo bliskiej obecności koszar rozwój Moniek był bardzo powolny, jeszcze w roku 1912, osada składała się tylko ze stacji kolejowej i 6 domów mieszkalnych. Znaczny rozwój nastąpił po roku 1920, kiedy założono na tym terenie parafię rzymsko-katolicką. W 1921 r. rozpoczęto budowę świątyni, (zakończenie 1935 rok). Jej projektantem i głównym nadzorcą był architekt, profesor Politechniki Warszawskiej Stefan Schiller. Pod jego nadzorem zbudowany został również dworzec kolejowy (lata 30 XX wieku), który funkcjonuje do lat obecnych. Wybudowanie dworca i kościoła podniosło znacznie rangę osady. Powstała szkoła powszechna (obecnie budynek Zespołu Szkół Rolniczych), masarnia, uruchomiono skup płodów rolnych, założono spółdzielnię rolniczo-handlową. Stopniowy rozwój osady zahamował wybuch II wojny światowej. Tereny obecnego miasta, tak jak i całą Białostocczyznę przyłączono początkowo do Białorusi, a następnie do Prus Wschodnich. Administracja, sklepy, oraz wszystkie zdobycze młodej społeczności trafiły w ręce władz hitlerowskich. Pod koniec wojny, w roku 1944 wycofujące się wojska niemieckie wysadziły w powietrze "moniecki" kościół, zbudowany wielkim nakładem sił i środków ówczesnej ludności. W 1947 rozpoczęto jego odbudowę, wstrzymaną rok później w wyniku zakazu władz. Ostatecznie wznowiono ją w 1957 roku, aby całkowicie ukończyć w 1966 roku. Po zakończeniu działań wojennych w 1946 roku, Mońki oprócz przebiegających obok, torów kolejowych posiadały jedynie kilkanaście chałup, przeważnie krytych słomą, oraz około 245 mieszkańców.

1 kwietnia 1954 roku Mońki w wyniku zmian administracyjnych kraju zostały siedzibą władz powiatowych. Była to wówczas osada licząca około 278 mieszkańców, posiadająca 24 drewniane, nie zelektryfikowane chałupy, położone wzdłuż jedynej utwardzonej drogi biegnącej z Białegostoku na północ. Od momentu umiejscowienia w Mońkach powiatu następuje stopniowy rozwój miejscowości. W latach 1956-1959 powstają pierwsze 3 bloki mieszkalne rad narodowych, u zbiegu obecnej ulicy Słowackiego i Wyzwolenia. Począwszy od roku 1960 do końca 1962 oddawane są budynki przy ulicy Tysiąclecia, oraz obecnej Alei Niepodległości (tzw. bloki nauczycielskie i milicyjne). Łącznie w latach 1956-1962 oddano do użytku 9 budynków mieszkalnych rad narodowych. W między czasie zakończono budowę nowej szkoły podstawowej (1960) obecna szkoła nr 1, oraz szpitala na 85 miejsc (1953-1959). W latach 1958-1964 ówczesne władze wojewódzkie nie zezwalały na wznoszenie w Mońkach piętrowych budynków użyteczności publicznej. W rzeczywistości zakaz ten odnosił się także do budownictwa prywatnego, które jest charakterystyczne dla tego okresu (fragmenty ulic Leśnej, Zielonej, Słowackiego). Wszystkie budynki musiały być kryte jednakową czerwoną dachówką, nie mogły posiadać centralnego ogrzewania, były przeważnie parterowe z charakterystyczną przybudówką od strony frontowej.

1 stycznia 1965 roku Mońki otrzymują prawa miejskie. Powoduje to zwiększenie tempa rozwoju miasta, wynikającego głównie ze zwiększonego napływu ludności. Powyższy czynnik wpływa bezpośrednio na wzmożone zainteresowanie budownictwem mieszkaniowym. Rok 1968 to rozpoczęcie działalności spółdzielni mieszkaniowej. W okresie od 1970 do 1975 roku powstaje pierwsze spółdzielcze osiedle "Jutrzenka", w granicach obecnych ulic Wyzwolenia, Tysiąclecia i Alei Niepodległości. Mieści się tu 4 bloki mieszkalne. Rok później w 1976, spółdzielnia rozpoczyna budowę nowego osiedla przy ulicy Wyzwolenia, a następnie Tysiąclecia. Do roku 1979 powstaje tu ogółem 10 budynków mieszkalnych. W latach 1979-1982 następuje przerwa w budownictwie spółdzielczym spowodowana ogólnym kryzysem gospodarczym w kraju. Po roku 1982 spółdzielnia oddaje łącznie do użytku 27 budynki mieszkalne na dwóch osiedlach "Maliny" (16) i "Gajowa" (11). Ostatni blok mieszkalny zostaje wybudowany w roku 1993 (tzw. "amerykański" ul. Gajowa nr 7).

Budownictwo komunalne zwane wtedy budownictwem rad narodowych, po roku 1965 zwiększyło swoje zasoby o 3 budynki mieszkalne, odpowiednio w latach 1967 (Aleja Niepodległości 6), 1969 (ul. Słowackiego 25, tzw. Batory), 1972 (ul. Tysiąclecia 12a), ostatecznie kończąc swoją działalność inwestycyjną w roku 1972.

Wzmożona dynamika budownictwa mieszkaniowego spowodowała potrzebę większego rozwoju innych form budownictwa służącego społeczeństwu. Powstają pierwsze zakłady pracy: piekarnia, masarnia, wytwórnia wód gazowanych i rozlewnia piwa: w latach 1950-1954, Spółdzielnia Chemiczno-Farmaceutyczna ("Betesca") rok 1959, oraz miejsca życia kulturalnego miasta: kino "Sputnik" (1956), stadion, kawiarnia "Kukułka" (obecnie kwiaciarnia na rogu Alei Niepodległości i ulicy Mickiewicza).

W latach 1964-1968 oddano do użytku pocztę (Aleja Niepodległości), Liceum Ogólnokształcące (1964), oraz nieistniejący już budynek ZURT-u (ulica Wyzwolenia, obecnie na jego miejscu znajduje się filia Banku Millenium). W roku 1966 rozpoczął działalność Państwowy Ośrodek Maszynowy (ul. Ełcka), oraz mieszczący się przy ulicy Słowackiego zakład krawiecki "Białostoczanka" (obecnie sklep patronacki STIHL).

W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych miasto wzbogaciło się o nowy zakład pracy jakim była spółdzielnia mleczarska (1972), nowoczesny dom towarowy "Handlowiec" (1973 - obecnie sklep "Biedronka"), kiosk tzw. "okrąglak" (1974), restaurację "Jubilatka" (1975, obecnie sklep "Kram" na rogu ul. Strażackiej i Mickiewicza). Rozpoczęto i kontynuowano budowę przychodni zdrowia, dworca PKS, basenu. Tak duża działalność inwestycyjna stosunkowo młodego miasta, spowodowała iż w latach 1971-1974 Mońki były corocznie wyróżniane w ogólnopolskim konkursie "Mistrz Gospodarności", a w roku 1975 zdobyły ten jak na owe czasy zaszczytny tytuł. Jednocześnie reforma administracyjna państwa w tymże roku pozbawiła Mońki miana miasta powiatowego. Mimo utraty tej znaczącej rangi miasto rozwijało się nadal. W latach 1976-1980 wybudowano Dom Rzemiosł (1977 rok, ulica Białostocka), amfiteatr na 800 miejsc (1977), ukończono budowę basenu (1980) oraz żłobka. Od roku 1977 organy urzędu miasta nie wydawały pozwoleń prywatnym inwestorom na niską zabudowę, a tylko i wyłącznie na budowę domów piętrowych według typowego projektu (projekt opracowany przez Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego w Warszawie, projekt typowy o symbolu KB4-1.1.1.1 (WB-3305)), stąd też do roku 1990 budowano na terenie miasta w większości identyczne budynki mieszkalne - charakterystyczne "klocki" przykryte dachem kopertowym.

W latach osiemdziesiątych mimo rozpoczynającego się ogólnego kryzysu gospodarczego kraju Mońki otrzymały dwa nowoczesne zakłady: "Unitrę" (Zakład Montażu Elementów Dyskretnych, 1983), oraz zakład produkcji obuwia (1980). Oba były jednostkami filialnymi z siedzibami odpowiednio w Warszawie i Siemiatyczach.

Ostatnie dzieje budownictwa na terenie miasta nie są już tak bogate jak w minionych latach jednak pomimo postępującego kryzysu gospodarczego i zwiększającego się zubożenia ludności powstają coraz to nowe obiekty tak prywatnej działalności jak też użyteczności publicznej. W roku 1994 oddano do użytku nowoczesną stację uzdatniania wody (ulica Szkolna), zakończono po 9 latach budowę oczyszczalni ścieków (1996), oraz szkoły podstawowej nr 3 (1997), oddano do użytku budynek KRUS i pawilon usługowo-handlowy (ul. Tysiąclecia - rok 2000), wybudowano i oddano do użytku nowoczesną halę sportową przy Szkole Podstawowej nr 3 (2002), zakończono rozbudowę Zespołu Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych przy ul. Szkolnej (2002) oraz budowę, jedynej ogólnie dostępnej windy w mieście znajdującej się w budynku komunikacyjnym szpitala (rok 2002), zakończono budowę budynku mieszkalno-usługowego oraz nowoczesnego budynku Centrum Finansowo-Medycznego przy Al. Niepodległości (2002) a także nowoczesnej proszkowni w Monieckiej Spółdzielni Mleczarskiej. W dalszym ciągu prowadzone są prace (obecnie już wykończeniowe) przy budowie nowej świątyni przy Al. Wojska Polskiego oraz rozpoczętej w roku 2003 budowie nowoczesnego basenu. Poza realizacją nowych obiektów stopniowo zmienia się także wygląd istniejących budynków. Przykładem jest przeprowadzona gruntowna modernizacja Banku Spółdzielczego (2002), termomodernizacja i zmiana kolorystyki elewacji jednego z najstarszych bloków Spółdzielni Mieszkaniowej przy Al. Niepodległości (2003), budynku Liceum Ogólnokształcącego przy ul. Tysiąclecia i Powiatowej Komendy Państwowej Straży Pożarnej (2003), rozbudowa Monieckiego Centrum Targowo-Usługowego pana Andrzeja Purty przy ul. Strażackiej (2003) a także wybudowana na miejscu nieistniejącej już stacji "Iskierka" nowoczesna stacja paliw sieci ORLEN (koniec roku 2003).

Na podstawie powyższego, krótkiego zarysu historii budownictwa na terenie miasta daje się zauważyć pewną specyfikę. Otóż Mońki to przede wszystkim miejscowość wybudowana w szczerym polu, praktycznie od podstaw (stąd często pojawiająca się nazwa "miasta na kartoflisku"). Swoją lokalizację zawdzięcza tylko i wyłącznie przebiegającej obok linii kolejowej, której uruchomienie umożliwiło powstanie na początku niewielkiej osady, a potem w wyniku odgórnych decyzji miasta. W dodatku Mońki w momencie powstania nie miały szczęścia do organów zajmujących się planowaniem przestrzennym. Jeszcze w roku 1945, w Wojewódzkim Biurze Planowania Przestrzennego w Białymstoku powstał projekt miasta o obszarze ok. 10 km 2 na 25 tys. mieszkańców. Z niewiadomych przyczyn projekt ten odrzucono, zakładając jednocześnie, iż liczba mieszkańców Moniek nie przekroczy do roku 2000, 5 tysięcy. Natomiast już w roku 1990 miasto liczyło ponad 10 tys. mieszkańców, czyli dwukrotnie więcej. Nietrafione prognozy dawnych urzędników białostockich powodują do dzisiaj szereg problemów natury technicznej i organizacyjnej.

Obecnie Mońki poprzez reformę administracyjną państwa, na początku 1999 roku, stały się znowu siedzibą władz powiatowych. Należy mieć nadzieję iż podobnie jak po roku 1954, kiedy to pierwszy raz zostając miastem powiatowym Mońki odnotowały gwałtowny rozwój, tak i w latach obecnych wykorzystają sprzyjające ku temu warunki.

Mariusz Kulesza